II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI HỌC
1. Những điều kiện và tiền đề ra đời của xã hội học
a. Điều kiện kinh tế – xã hội
Xã hội học xuất hiện ở Châu Âu thế kỷ XIX là một tất yếu lịch sử trên cơ sở của những nhu cầu và sự phát triển đủ độ về “lượng” của các điều kiện, tiền đề kinh tế, xã hội, chính trị và những điều kiện, tiền đề khoa học, lý luận, tư tưởng, để dẫn tới sự biến đổi về “chất” theo quy luật “ lượng đổi” – “chất đổi”.
Cách mạng công nghệ và thương mại cuối thế kỷ XVIII đã làm rung chuyển trật tự kinh tế cũ của các thời kỳ trước với sản xuất nông nghiệp, thủ công là nền tảng, hình thái kinh tế – xã hội phong kiến từng bước sụp đổ trước sự phát triển của công nghiệp, thương mại. Tự do hoá thương mại, tự do hoá sản xuất, tự do hoá lao động làm cho hệ thống tổ chức quản lý kinh tế truyền thống không còn phù hợp, đòi hỏi phải được thay thế bằng cách tổ chức sản xuất mới, đưa tới sự xuất hiện hàng loạt nhà máy, xí nghiệp, tập đoàn kinh tế lớn được tổ chức quản lý theo kiểu tư bản chủ nghĩa, thu hút số lượng lớn lao động từ nông thôn ra thành phố và các đô thị lớn làm thuê.
Quá trình đó diễn ra mạnh mẽ ở Anh, Pháp, Đức và các nước khác, đưa tới sự bùng nổ và thắng lợi của các cuộc cách mạng dân chủ tư sản, hình thái kinh tế xã hội phong kiến được thay thế bằng hình thái kinh tế xã hội TBCN ở phần lớn các nước Châu Âu và Bắc Mỹ cuối thế XVIII, nửa đầu thế kỷ XIX.
Sự ra đời và phát triển của nền kinh tế TBCN với lịch sử khoảng 100 năm đã tạo ra khối lượng của cải vật chất bằng toàn bộ khối lượng của cải vật chất của tất cả các thời đại trước gộp lại.
Những biến đổi kinh tế tất yếu đưa tới những biến đổi về mặt xã hội: nông dân bị tước đoạt ruộng đất hoặc rời bỏ ruộng đất trở thành người làm thuê bán sức lao động (người vô sản), thợ thủ công phá sản, những người sản xuất, buôn bán nhỏ phá sản ra nhập vào đội quân vô sản. Hầu hết của cải xã hội đặc biệt là tư liệu sản xuất tập trung trong tay giai cấp tư sản. Hai cực đối lập nhất của xã hội xuất hiện đó là giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. Mâu thuẫn và sự vận động của mâu thuẫn này đe doạ sự ổn định của trật tự xã hội.
Những biến đổi của kinh tế còn làm cho hàng loạt các tổ chức, thiết chế xã hội kiểu phong kiến biến đổi, mang tính chất tư sản: tôn giáo gia đình, đạo đức, pháp luật, phong tục tập quán, lối sống, thiết chế và tổ chức hành chính, hệ giá trị chuẩn mực xã hội…
Tóm lại: Sự xuất hiện và phát triển sản xuất TBCN, những biến đổi sâu sắc về mặt xã hội, sự sụp đổ của trật tự phong kiến, sự xuất hiện phát triển của trật tự xã hội TBCN và những rối loạn tất yếu trong cơ cấu xã hội TBCN do những tác động của những mâu thuẫn về kinh tế, xã hội do chính xã hội ấy sản sinh ra, đã nảy sinh nhu cầu thực tiễn, phải lập lại trật tự xã hội và nhu cầu nhận thức mới về những vấn đề kinh tế, xã hội mới và giải pháp cho những vấn đề ấy. Trong sự biến đổi kinh tế, xã hội như vậy, xã hội học với tư cách là khoa học thực chứng đã ra đời để đáp ứng nhu cầu nhận thức, quản lý, lập lại trật tự xã hội.
b. Điều kiện chính trị – xã hội
Cùng với những biến đổi to lớn về kinh tế, xã hội đã đưa tới những biến đổi căn bản về chính trị trong xã hội Châu Âu thế kỷ XVIII, XIX, đó là sự bùng nổ và thắng lợi của các cuộc cách mạng tư sản, đặc biệt là đại cách mạng tư sản Pháp 1789, đã mở đầu cho thời kỳ tan rã của chế độ phong kiến, chế độ TBCN ra đời, giai cấp tư sản từng bước xác lập được địa vị thống trị trong xã hội.
Sự ra đời của chủ nghĩa tư bản, của nền dân chủ tư sản đã tạo môi trường thuận lợi thúc đẩy phát triển tự do buôn bán, tự do sản xuất, tự do ngôn luận và cả tự do bóc lột giá trị thặng dư trong xã hội.
Mâu thuẫn giữa một bên là giai cấp vô sản và các giai cấp, tầng lớp nhân dân lao động bị bóc lột với giai cấp tư sản xuất hiện và ngày càng gay gắt, phong trào đấu tranh chống giai cấp tư sản hình thành và ngày càng phát triển là một tất yếu lịch sử, mà đỉnh điểm của phong trào là các cuộc cách mạng vô sản Pháp 1851, 1871. Đặc biệt là sự bùng nổ và thắng lợi của cách mạng vô sản Nga 1917.
Những biến động chính trị – xã hội trong các xã hội châu Âu thế kỷ XVIII, XIX đã đặt ra nhu cầu bức thiết cần nghiên cứu, khảo sát thực tế xã hội nhằm làm rõ nguyên nhân của những xung đột xã hội, tìm kiếm những giải pháp cho những xung đột ấy để tiếp tục thúc đẩy sự phát triển của tiến bộ xã hội.
Thực tế của đời sống chính trị xã hội còn là mảnh đất hiện thực để các nhà khoa học, tư tưởng đương thời khảo sát nghiên cứu, tổng kết thành những luận điểm khoa học về xã hội TBCN nói riêng, về xu hướng phát triển tiếp theo của xã hội, về những nhân tố có ảnh hưởng trực tiếp tới sự vận động phát triển của hệ thống xã hội.
Các học thuyết về xã hội mang tính thực chứng (xã hội học) đầu tiên đã ra đời trên hiện thực xã hội châu Âu thế kỷ XVIII, XIX: Học thuyết của Auguste Comte (Pháp), Emile Durkheim (Pháp), Herbert Spencer (Anh), Max Weber (Đức) và đặc biệt là học thuyết chính trị xã hội của nhà triết học, nhà kinh tế học, nhà tư tưởng vĩ đại – Các Mác.
