VĂN HỌC THẾ KỶ XVIII
Trên bình diện xã hội, chính trị, thế kỷ XVIII ở Pháp là thời kỳ diễn ra cuộc đấu tranh quyết liệt chống chế độ phong kiến đã tồn tại hơn một ngàn năm, dẫn đến Cách mạng 1789. Các triết gia, các nhà hoạt động xã hội, các nhà văn lớn ở thế kỷ này đã dấy lên phong trào mạnh mẽ đề cao lý trí, dùng ánh sáng của lý trí để xua tan bóng tối, soi tỏ chân lý, giải phóng tư tưởng, mở mang trí tuệ cho mọi người, tạo điều kiện cho ai nấy đều được tiếp xúc với văn hóa, khoa học, nghệ thuật. Ánh sáng của lý trí rọi vào khắp các lĩnh vực và trở thành thứ vũ khí chống phong kiến khá sắc bén.
Do đó mà thế kỷ XVIII ở Pháp được mệnh danh là Thế kỷ Ánh sáng (Siècle des Lumières). Thuật ngữ” Ánh sáng” chỉ rõ vai trò tiến bộ lịch sử của giai cấp tư sản đang lên so với giai cấp phong kiến đã trở thành hủ bại trong thời đại cách mạng tư sản bằng cách gợi lên sự tương phản giữa ánh sáng và bóng tối. Thuật ngữ ấy không đơn thuần hiểu theo nghĩa rộng, mà còn mang một nội dung cụ thể, lịch sử, hàm nghĩa chống phong kiến và gắn với giai cấp tư sản trong một giai đoạn lịch sử nhất định.
C. de Montesquieu (1689 1755), Voltaire (1694 1778), J.J. Rousseau (1712-1778), D. Diderot (1713 – 1784) là các nhà văn, đồng thời là triết gia nổi tiếng ở thế kỷ này. Trong những năm đầu thế kỷ XX, dưới ách thống trị của thực dân Pháp, các nhà nho yêu nước của Việt Nam, nhờ những sách báo truyền qua đường Trung Quốc, đã được tiếp cận với tư tưởng của Montesquieu (phiên âm là Mạnh Đức Tư Cưu), tác giả Tinh thần pháp luật (L’Esprit des lois, 1748) và của Rousseau (phiên âm là Lư Thoa), tác giả Khế ước xã hội (Le Contrat social, 1762).
Văn học Pháp thế kỷ XVIII thể hiện cố gắng liên tục đổi mới và sáng tạo về hình thức thể loại.
Bi kịch, thể loại được đề cao của chủ nghĩa cổ điển ở thế kỷ trước, lúc này hầu như đã mất vị trí quan trọng trên văn đàn. Ngược lại, hài kịch phát triển mạnh. Nhà hài kịch lớn nhất của nửa đầu thế kỷ XVIII là P. de Marivaux (1688- 1763), tác giả của hàng loạt vở hài kịch bằng văn xuôi như Nỗi bất ngờ của tình yêu (La Surprise de l’amour, 1722), Trò chơi của tình yêu và may rủi (Le Jeu de l’amour et du hasard, 1730)… Nửa sau của thế kỷ chứng kiến sự xuất hiện của tài năng P.A.C de Beaumarchais (1732-1799) với những vở Anh thợ cạo ở Séville (Le Barbier de Séville, 1775) và Đám cưới Figaro (Le Mariage de Figaro, 1784).
Cùng với hài kịch là sự phát triển của tiểu thuyết cũng là một thể loại bị đánh giá thấp ở thế kỷ của chủ nghĩa cổ điển. Chặng đầu tiên là những tiểu thuyết có xu hướng hiện thực nhưng còn thô sơ của A.R. Lesage (1668 -1747) và Marivaux; cả hai ông vừa sáng tác kịch, vừa viết tiểu thuyết.
Chặng thứ hai, hết sức quan trọng, của tiểu thuyết Pháp thế kỷ này là sự xuất hiện của những tiểu thuyết thường được gọi là “truyện triết học”. Mở đầu rực rỡ cho loại này là Những bức thư Ba Tư (Les Lettres persanes, 1721) của Montesquieu. Tác phẩm gồm 161 bức thư. Uzbek, một nhà quyền quý nước Ba Tư (nay là Iran) cùng với bạn là Rica sang thăm châu Âu và lưu lại Pháp khá lâu vào những năm cuối cùng của triều đại Louis XIV và những năm đầu của triều đại Louis XV.
Các cung phi của Uzbek ở kinh đô Ispahan được giao cho các hoạn quan ngày đêm canh giữ nơi hậu cung. Uzbek và Rica trao đổi thư rừ với bạn bè và những người quen biết ở trong nước, kể lại những điều tai nghe mắt thấy, những cảm nghĩ của họ nơi xa lạ và cũng nhận được thư trả lời. Xen với loạt thư từ đó là những thư trao đổi giữa Uzbek với các hoạn quan và các cung phi xoay quanh những chuyện xảy ra ở chốn a phòng…
Nơi hậu cung rất lộn xộn. Nhiều cung phi thoát ra được bao lần cửa khóa then cài và những con mắt cú vọ của bọn hoạn quan để đến với các tình nhân… Nhà văn dựng lên bức tranh đối chiếu phương Đông, phương Tây: phương Đông nhìn qua lăng kính của tác giả, một người Pháp, còn phương Tây lại được miêu tả qua lăng kính của hai vị khách Ba Tư.
Tiếp theo Montesquieu, từ sau 1745, xuất hiện hàng loạt truyện triết học của Voltaire như Zadig (1747), Candide (1759), Chất phác (L’Ingénu, 1767)… Zadig là một thanh niên Babylone (nay thuộc nước Irặc), có đủ đức tính tốt, nhưng không được sung sướng, lại gặp lắm chuyện chẳng may: người yêu là Sémire bỏ chàng, rồi đến vợ là Azora không chung thủy; chàng bị phạt tiền vì những chuyện không đâu. Sau một thời kỳ chịu nhiều gian nan, chàng được cử làm Tể tướng, phát huy tài cai trị sáng suốt, nhưng vì thầm yêu hoàng hậu Astarté, bị vua ghen, mưu hãm hại nên phải trốn ra nước ngoài.
Lại gặp bao nỗi gian truân, khi thì làm ơn nên oán, khi thì bị làm nô lệ cho một gã lái buôn Arap. Đến đảo Sérendib, chàng giúp vua Nabussan tìm được quan coi kho thanh liêm, lột trần tính tham lam của bọn triều thần (Xem mục Văn bản)… Sau khi gặp thần Jesrad cải trang thành đạo sĩ giảng giải cho nghe về thuyết “hài hòa tiền định”, chàng trở về Babylone. Nhà vua vừa băng hà. Zadig thắng oanh liệt trong các cuộc thi đấu võ, đấu trí, nên được lên làm vua và sống hạnh phúc với Astarté.
Đến Diderot, truyện triết học chuyển hóa thành “đối thoại triết học” (dialogue philosophique) với kiệt tác Cháu ông Rameau (Le Neveu de Rameau, 1761)
Chặng thứ ba của tiểu thuyết Pháp thế kỷ này gắn với tên tuổi của Rousseau và tiểu thuyết Julie hay nàng Héloùse mới (Julie ou la nouvelle Héloùse, 1761). Rousseau trở thành người đặt nền móng cho chủ nghĩa tình cảm trong văn học Pháp, đóng góp một sắc thái riêng vào nền văn học chống phong kiến ở thế kỷ này.
