CÂY BƠ (Persea americana)
Cây bơ có nguồn gốc ở Trung Mỹ, hiện nay đã được trồng ở nhiều nước nhiệt đới và bán nhiệt đới. Những nước trồng nhiều là Mêhicô, Mý, Braxin, Pêru, Goatēmala. Ở châu Á bơ trồng nhiều ở Indonesia, Philippines. Trên thế giới bơ là một trong những cây ăn quả nhiệt đới được trống nhiều chỉ sau cam, chuối, xoài, dừa và ngang với đu đủ. Xu hướng tiêu thụ bơ trên thế giới ngày càng tăng, nhất là các nước châu Âu. Hàng năm trên thế giới sản xuất khoảng 1.500.000 tấn.
Không giống như các loại quả khác, quả bơ không có vị ngọt hoặc chua, không nhiều nước mà chỉ có vị béo và bùi. Hàm lượng chất béo (lipid) trung bình 10%, có giống tới 25%, rất cao so với các quả khác. Vì vậy quá bơ có giá trị calo cao, trong 100 gam phần ăn được cho trên 100 calo, cao hơn nhiều loại quả khác. Ngoài ra còn có nhiều loại muối khoáng và vitamin. Nếu đã ăn quen sẽ thấy bơ là một loại quả hảo hạng, đặc biệt là khi trộn với dưỡng và nước đá.
Quả bơ có năng lượng cao nhưng lại không có đường nên rất thích hợp cho người bị bệnh tiểu đường. Dầu bơ ép ra từ quả dùng làm kem thoa một cho mịn da. Hạt xay ra dùng làm thực phẩm nuôi gà con rất tốt. Người Âu Mỹ thường ăn quả bơ tươi làm xà lách trộn dấu giấm hoặc ăn khai vị. Nhiều sản phẩm bơ đông lạnh cũng đã được tiêu dùng. Quả bơ có giá trị xuất khẩu cao.
Ở nước ta, cây bơ được nhập giống từ Philippines và Mỹ về trồng ở vùng cao nguyên phía Nam từ những năm 60 của thế kỷ trước, Hiện nay tuy diện tích chưa nhiều nhưng cũng khá phổ biến ở các vườn tư nhân, có vườn tới trên 100 cây. Ngày càng có nhiều người thích ăn bơ.
Ở phía Bắc trước đây có nhập vào trồng thửnhưng không phát triển được do khí hậu quá ẩm thấp không thích hợp. Tuy vậy ngay cả ở phía Nam, cây bơ cũng ít có khả năng phát triển do chỉ thích hợp ở vùng cao nguyên và không được nhiều người ưa thích như các loại quả khác, giá cả thấp, khó tiêu thụ. Cũng vì vậy kỹ thuật trồng bơ ít được nghiên cứu và phổ biến.
I. ĐẶC TÍNH
1. Đặc tính thực vật học
Cây bơ thuộc họ Long não (Lauraceae). Là cây thân gỗ lâu năm, chiều cao thay đổi tùy giống, cây cao nhất có thể tới 20 m, cây ghép cao không quá 10 m. Lá xanh quanh năm, tán cây hình khối, mọc thẳng đứng và ít cành, đôi khi cũng có cành mọc gắn gốc và xòe rộng.
Lá đơn, màu xanh hoặc vàng nhạt.
Hoa mọc thành chùm ở nách lá hoặc ngọn cành. Hoa lưỡng tính, nhỏ, màu xanh vàng nhạt.
Quả dạng hình cầu hoặc trái xoan, phía cuống hơi nhỏ lại (giông quả cà dái dê). Võ mồng, khi chín có màu xanh vàng hoặc đỏ tím, đôi khi lồi lõm như da cá sấu, cuống quả dài. Kích thước quả trung bình 610 x 15-20 cm, trọng lượng 300-600 g. Trong mỗi quả có một hạt nhỏ. Phần thịt ăn được chiếm 60-80% quả.
Ở nước ta, cây bơ thường ra hoa tập trung vào đầu mùa khô (tháng 11 12) và chín vào tháng 6-7. Tùy thời tiết có thể ra hoa sớm hoặc muộn hơn. Cá biệt có giống bơ ra hoa quanh năm, gọi là bơ tử thời. Từ khi hoa nở đến quả chín từ 8 – 10 tháng tùy giống.
Về đặc tính ra hoa và thụ phấn của cây bơ có thể chia thành hai loại:
– Loại A: Trong ngày đầu tiên hoa nở thì vòi noân có thể thụ phấn ngay buổi sáng, nhưng lúc này nhị đực lại chưa chín. Sau đó hoa khép lại và phải đến chiều hôm sau mới lại nở ra để nhị đực tung phấn nhưng lúc này thì nhụy lại đã tân.
– Loại B: Hoa nỡ vào buổi chiều, lúc này vòi noân thụ phấn được nhưng bao phấn thì lại chưa nứt. Sau đó hoa khép lại đến sáng hôm sau lại nở, lúc này bao phấn nứt và tung phấn nhưng nhụy cái thì lại đã tàn. Như vậy là dù loại A hay loại B thì thời gian tung phần và thời gian chín của nhụy đều chênh lệch nhau.
Do đặc tính trên, nếu chỉ có một cây hoặc cả vườn chỉ có một loại cây nhóm A hoặc B thì về lí thuyết cây đó hoặc cả vườn đó không thụ phấn được và sẽ không có quả. Mặc dù có ong bướm làm môi giới mang phấn đi nhưng cũng không có kết quả gì vì cả vườn chỉ có phần nở mà không có nhụy chín. Nếu trồng xen kẽ cây nhóm A với cây nhóm B thì buổi sáng phấn của cây nhóm B sẽ thụ cho nhụy của cây nhóm A, buổi chiều thì phần của cây nhóm A thụ cho nhụy của cây nhóm B.
Tuy vậy trong thực tế vì nhiều lí do mà thời gian tung phần và thời gian chín sớm của nhụy giữa các hoa trong cùng một nhóm cây có xê dịch sớm muộn hơn một chút nên có một số hoa trong cùng một cây hoặc một nhóm cây thụ phấn được nhưng vẫn ít hơn khi trồng xen cây nhóm A với cây nhóm B.
2. Yêu cầu điều kiện sinh thái
Ở Mêhicô nơi cội nguồn của cây bơ có nhiệt độ trung bình 12,8 28°C và lượng mưa hàng năm từ 655 đến 1.475 mm. Ở nước ta nhiệt độ trong cả nước đều thích hợp, kể cả vùng cao Đà Lạt, nhưng lượng mưa thì hơi nhiều, tuy trong mùa khô thì vẫn phải tưới. Phạm vi nhiệt độ thích hợp nhất khoảng 20-25°C, nhưng cũng có nhiều giống chịu được một số thời gian nhiệt độ xuống dưới 15°C. Không có hiện tượng cây bơ không ra hoa vì nhiệt độ thấp nhưng nếu nhiệt độ cao quá thì ức chế ra hoa.
Lượng mưa hàng năm trung bình cần khoảng 1.500-2.000 mm và có mùa nắng rõ rệt. Khả năng chịu mưa tương đối khả, ngay cả trong thời gian từ ra hoa đến khi gắn thu hoạch nếu có mưa cũng không ảnh hưởng nhiều, trừ phi mưa kéo dài liên tục hàng tháng.
Thời gian chiếu sáng không ảnh hưởng đến sự trố hoa của cây bơ.
Cây bơ cũng trống được trên nhiều loại đất miễn là thoát nước tốt. Nguy hiểm lớn nhất với cây bơ là đất ngập úng, độ ẩm đất quá cao.
