Giới thiệu giáo trình ” Giáo Trình Công Nghệ Trồng Trọt “
2. Quá trình sinh trưởng và phát dục của cây trồng
a. Khái niệm: Trước hết là hãy xem xét một số thí dụ:
Một cây rau cải bẹ nếu được gieo trồng đúng thời vụ và chăm sóc đầy đủ thì nó mọc rất khoẻ, lớn lên rất nhanh, lá to, ra hoa nhiều và kết hạt tốt. Một cây rau cải bẹ khác cùng giống với cây rau cải bẹ trên nếu bị gieo trồng sai thời vụ, hoặc được gieo nơi đất khô cằn lại thiếu chăm sóc chu đáo, thì có thể chỉ cao 15cm-20cm đã ra hoa, hoa ít và hạt lép nhiều. Cả hai trường hợp trên ta thấy cây rau cải bẹ vẫn ra hoa kết hạt, nhưng sự lớn lên thì lại khác nhau rất nhiều.
Cây cải bắp trồng ở khu 4 có cây nặng tới 5-6kg, nhưng không ra hoa được, hoặc có lúc ra hoa nhưng không có hạt, hay hạt bị lép nhiều. Như vậy là nó đã được lớn lên rất mạnh mẽ, nhưng không ra hoa kết hạt được đầy đủ. Cũng giống cải bắp đó nếu được gieo trồng huấn luyện nhiều năm ở vùng khu 4 thì không những vẫn được lớn lên mạnh mà cũng có thể ra hoa kết hạt được đầy đủ.
Qua hai thí dụ trên ta thấy: cây có thể mọc mạnh hay yếu, lớn lên nhanh hay chậm, sự sinh trưởng mạnh hay yếu – nhưng không quyết định rằng cây đã ra hoa kết hạt – sự phát dục – được hay không? Cây có thể mọc tốt hay xấu, nhưng vẫn ra hoa kết hạt được hoặc tuy mọc nhanh mạnh nhưng có thể không ra hoa kết hạt được,… Như vậy là sự sinh trưởng và phát dục của cây không phải là cùng một hiện tượng mà là hai hiện tượng rất khác nhau.
Quá trình sinh trưởng của cây là quá trình tăng thêm về số lượng, về khối lượng và về trọng lượng của các cơ quan, bộ phận của nó. Đó là hiện tượng chất sống trực tiếp sinh ra chất sống tương tự như nó. Khái niệm về sinh trưởng của cây được biểu hiện rõ ràng nhất ở thời kỳ mà cây đó phát triển thân, cành, nhánh, lá, rễ mạnh mẽ.
Các cơ quan, bộ phận của cây sinh trưởng được là nhờ các mô phân sinh tuỳ theo vị trí khác nhau của cây: mô phân sinh đỉnh ở tận cùng của thân, cành, rễ; do hoạt động của mô phân sinh đỉnh mà cây lớn lên về chiều dài (cây cao lên, cành vươn dài ra, rễ lan rộng ra và sâu xuống). Mô phân sinh tương tầng nằm ở giữa phần vỏ và phần gỗ của cây (cây thân gỗ như cam quýt bưởi, cà phê, chè, xoài, mít,…); do hoạt động của mô phân sinh tương tầng mà cây lớn lên về chiều ngang (đường kính của thân, cành, rễ lớn dần). Mô phân sinh đốt nằm ở phía dưới mỗi dóng của thân cây (cây họ hoà thảo như lúa, ngô, mía, các loại cỏ…), ở lá cây mô phân sinh đốt nằm ở gốc của phiến lá; do hoạt động của mô phân sinh đốt mà từng dóng của thân cây, phiến lá phát triển cả chiều ngang và chiều dài.
Quá trình phát dục của cây là toàn bộ chu kỳ các chuyển biến về chất mà mỗi cây phải trải qua từ lúc gieo hạt đến lúc cây sinh ra hạt giống mới. Có nghĩa là những sự thay đổi về mặt tính chất của chất sống trong các tế bào của cây. Khái niệm về phát dục của cây được biểu hiện rõ ràng nhất ở thời kỳ mà cây đó bắt đầu ra hoa, làm đòng, là thời kỳ hình thành các bộ phận sinh thực.
b. Mối quan hệ giữa sinh trưởng và phát dục
Sinh trưởng và phát dục của cây có quan hệ mật thiết với nhau: Nếu cây không được sinh trưởng thì nó không thể phát dục được, cây muốn ra hoa kết quả thì trước hết phải được lớn lên, do đó sinh trưởng là một điều kiện của phát dục. Cây ra hoa kết quả, nghĩa là đã phát dục, hoa quả lại được tiếp tục lớn dần lên, nghĩa là lại sinh trưởng. Nói một cách khác sinh trưởng và phát dục là hai hiện tượng của cây cùng tiến hành đồng thời.
Quá trình sinh trưởng cũng như quá trình phát dục không “phải là cần một vài điều kiện nhất định, mà đòi hỏi cả một phức hệ điều kiện. Trong phức hệ đó mỗi điều kiện đều quan trọng như nhau và không thể thay thế được cho nhau. Trong một hoàn cảnh cụ thể, một điều kiện nào đó có thể là chủ yếu quyết định đối với một quá trình nào đó, nhưng trong một hoàn cảnh khác một điều kiện khác của phức hệ lại có thể là chủ yếu, quyết định.
Thí dụ như quá trình hạt nẩy mầm các điều kiện cần thiết là nhiệt độ, ôxy và nước. Trong các điều kiện đó cái nào là chủ yếu? Điều đó tuỳ theo hoàn cảnh: nếu hạt giống được cất giữ trong kho thì sự thiếu nước là nguyên nhân chính ngăn cản sự nẩy mầm, còn ôxy trong không khí cũng như nhiệt độ trong kho đều có đủ và thích hợp. Nhưng không phải rằng bao giờ hạt không nảy mầm cũng chỉ vì thiếu độ ẩm.
Thí dụ như hạt của quả bưởi đã chín mới hái xuống thường không nẩy mầm được dù có đủ nước và nhiệt độ. Trong trường hợp này điều kiện chủ yếu của sự nẩy mầm lại là ốxy, quả mới hái vì màng hạt (chất nhớt ngoài vỏ hạt) đã không để ôxy đi qua tới các chất dinh dưỡng dự trữ trong hạt, vì vậy trong hạt không thể tiến hành những quá trình lên men để phân giải các chất dinh dưỡng, kết quả là phôi hạt không thể sử dụng các chất dự trữ đó để sinh trưởng.
